W moim gabinecie coraz częściej pojawiają się młode osoby. Niestety konsekwencje zdrowotne mogą się pojawić wcześniej, niż myślisz. Czy Twoje dziecko ma już problem z nadmierną masą ciała? I czy będzie konsekwencje tego ponosić do końca życia? W tym poradniku przeanalizujemy wspólnie, jak wielka jest skala problemu w żywieniu Twojego dziecka, dowiesz się również jak sobie z nimi poradzić oraz zadbać o zdrowie młodego człowieka, który już ma problem z nadmierną masą ciała. Znajdziesz w nim również, kilka plików do wydruku, które pomogą Ci oszacować problem, oraz skutecznie z nim walczyć i zmieniać nawyki żywieniowe. Czynników wpływających na zwiększoną masę ciała wśród dzieci i młodzieży jest kilka, przeanalizujmy więc problem od początku.
Otyłość jest jedna z chorób cywilizacyjnych, a liczba osób nią dotkniętych z roku na rok wciąż wzrasta. Niestety ograniczenie aktywności ruchowej związanej z codziennymi czynnościami oraz łatwy dostęp do wysoko przetworzonej, bogatej w energię żywności prowadzi do zaburzenia równowagi między poborem a wydatkowaniem energii, co objawia się zwiększeniem tkanki tłuszczowej w organizmie. W Polsce, wśród dzieci w wieku szkolnym, na nadwagę i otyłość cierpi co piąty chłopiec i co siódma dziewczynka. Z tych statystyk widać, że otyłość dzieci i młodzieży staje się wyzwaniem nie tylko dla zdrowia publicznego, ale i samych młodych ludzi i ich rodzin. Liczę, że informacje zawarte w tym poradniku będą pomocne oraz zainspirują Was rodziców do wspierania dzieci w osiągnięciu równowagi zdrowotnej i prawidłowej masy ciała, oraz zmiany nawyków żywieniowych w Waszych domach.

Ocena masy ciała u dzieci i młodzieży

W przypadku dzieci i młodzieży należy brać pod uwagę okres rozwojowy, w którym się znajduje, a normy muszą uwzględnić wiek dziecka. W okresie wzrostu i rozwoju masa ciała nie tylko zwiększa się z wiekiem, ale także w naturalny sposób zmienia wzajemne proporcje. Ponieważ nadmierna masa ciała w wieku rozwojowym jest coraz częstszym problemem, bardzo ważne zatem, aby stosować ujednolicony pomiar masy ciała dzieci i młodzieży. Z pomocą przyjdzie nam, siatka centylowa można ją znaleźć w książeczce zdrowia dziecka. Wystarczy odszukać masę ciała dostosowaną do wzrostu i wieku dziecka. Kolejną metodą, która nam pomoże, czy dziecko ma nadwagę bądź otyłość jest wskaźnik masy ciała (BMI). Należy go interpretować, posługując się siatkami centylowymi i porównań dokonywać w stosunku do standardów określonych dla danego wieku i płci. BMI jest rekomendowany do oceny masy ciała u osób w wieku rozwojowym przez Światową Organizację Zdrowia (World HealthOrganization – WHO)

Wskaźnik BMI

Kiedy u dziecka rozpoznaje się problem z nadwagą lub otyłością?

Czy otyłość jest chorobą?

Pomijając kwestie estetyczne otyłość to zagrożenie przede wszystkim zdrowia. To przewlekłe zaburzenie, spowodowane brakiem równowagi między poborem a wydatkowaniem energii, co objawia się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej. Nadmierne otłuszczenie organizmu niesie ze sobą zwiększone ryzyko różnych powikłań i staje się palącym problemem zdrowotnym. Częstość nadciśnienia w populacji dziecięcej szacuje się niezmiennie na 3,5-4%. Podobnie często występuje podwyższone ciśnienie tętnicze, dawniej nazywanym stanem przed nadciśnieniowym lub ciśnieniem wysokim prawidłowym. Objawy nadciśnienia są niecharakterystyczne. Zwykle przebiega ono bezobjawowo. Niekiedy obserwuje się zwiększone zmęczenie, bóle głowy, zaburzenia snu, nadpobudliwość, krwawienia z nosa, chudnięcie, zaburzenia widzenia, upośledzenie czynności nerek. W związku z powyższym bardzo ważne są pomiary ciśnienia tętniczego u wszystkich dzieci powyżej 3 roku życia.

Czy otyłość jest chorobą dziedziczną?

Czynniki genetyczne odgrywają pewną rolę w rozwoju otyłości. Dotyczą one regulacji przemiany materii, magazynowania tkanki tłuszczowej i jej rozkładu w organizmie. Choć te wszystkie czynniki, związane z różnymi genami, mogą sprzyjać otyłości, to o jej wystąpieniu decyduje współistnienie z niekorzystnymi czynnikami środowiskowymi. Skłonność genetyczna u danej osoby nie musi więc zawsze prowadzić do rozwoju otyłości, oznacza jedynie, że dana osoba powinna zwracać baczną uwagę na przestrzeganie zdrowego stylu życia, a zwłaszcza racjonalnego odżywiania i odpowiedniej dawki aktywności fizycznej.

Czynniki wpływające na rozwój nadwagi i otyłości.

Niewątpliwie, jednymi z głównych czynników wpływających na postępującą falę problemów z wagą nie tylko u dzieci jest rozwój urbanizacji, przemysłu i postęp technologiczny. Zmiany związane ze sposobem odżywiania przyczyniają się do rozwój otyłości: zwiększona ilość przetworzonej, wysokokalorycznej, bogatej w tłuszcze i cukry proste żywności, zwiększanie objętości posiłków, a przede wszystkim opuszczanie, nieregularność spożywania głównych posiłków, i jednocześnie częste podjadanie kalorycznych przekąsek. Siedzenie przed telewizorem, telefonem komórkowym przyczyniają się do zmniejszenia aktywności u dzieci. Nadmierne korzystanie ze środków transportu, ograniczenie aktywności fizycznej, zabawy i gry „na siedząco” oraz nieograniczony dostęp do telewizora, komputera i telefonu przyczyniają się do zmniejszenia, lub całkowitego zrezygnowania z aktywności fizycznej. Należy pamiętać również o sytuacjach stresowych i problemy emocjonalnych takie jak konflikty w szkole czy w rodzinie, które będą przyczyniały się i pogłębiały problemy z nadmierną masą ciała. Mogą one prowadzić do emocjonalnego jedzenia, tak zwanego „zajadania problemów”. Gdy dziecko przeżywa trudności, niepowodzenia, czuje się samotne lub zasmucone, jedzenie może spełniać funkcję kompensacyjną i, również za sprawą rodziców, być traktowane jako pocieszenie, lub wręcz przeciwnie jako nagroda.

Skala problemu

Czy w Polsce otyłość u dzieci jest problemem?

Patrząc na dane statystyczne zaczerpnięte z Instytutu Matki i Dziecka, Problemy z wagą u dzieci i młodzieży rośnie z każdym rokiem. Ze względu na bardzo duże i wciąż zwiększające się rozpowszechnienie otyłości uznaje się ją za epidemię XXI wieku. Porównując z wcześniejszymi badaniami, wynika, że problem z nadwagą i otyłością wśród dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce zwiększa się o około 2-3% w ciągu dziesięciu lat.

Otyli rodzice, otyłe dziecko

Nie bez przyczyny często słyszymy, że otyłe dziecko to otyły dorosły. Z badań wynika, że 70% dzieci, których oboje rodzice są otyli, również jest otyłe. Jeżeli oboje rodzice są szczupli, ryzyko otyłości u dziecka wynosi jedynie 10%. Należy pamiętać, że dzieci bacznie obserwują rodziców. Rodzice swoje nieprawidłowe wzorce odżywiania, przekazują swoim dzieciom. Zwykle tyczy się to nadmiernego spożycia tłuszczów i cukrów prostych. Dużą role ogrywają także wzorce związane ze spędzaniem wolnego czasu i aktywnością fizyczną w rodzinie. Ponadto, otyli rodzice często nie uważają otyłości swoich dzieci za problem i nie są świadomi tego, że może ona stać się przyczyną wielu dodatkowych problemów nie tylko z akceptacją, samooceną, ale również problemami zdrowotnych.

Najczęstsze przyczyny otyłości u dzieci

Otyłość jest wynikiem zaburzonej równowagi pomiędzy ilością energii spożytej z pokarmami a wydatkiem energetycznym w ciągu dnia. Predyspozycje genetyczne, czynniki środowiskowe wspomagają rozwój otyłości który, jest procesem długotrwałym. Bardzo duże znaczenie w rozwoju otyłości mają zmiany jakość produktów, ich ilość i sposób przyrządzania posiłków. W ciągu ostatnich kilkunastu lat zmniejszyła się również aktywność fizyczna. Jak już wcześniej wspominałam, bardzo ważnym czynnikiem są również rodzinne zwyczaje żywieniowe oraz sposób spędzania czasu wolnego. Można nawet powiedzieć o „dziedziczeniu sposobu jedzenia”.

Ryzyko problemów z wagą w dorosłym życiu

Ryzyko u otyłego dziecka jest ponad czterokrotnie większe niż u jego rówieśników o prawidłowej masie ciała. Bardzo często pozostaje on otyłym nastolatkiem. Otyłość w wieku od piętnastu do siedemnastu lat wiąże się z kolei aż z 17,5 razy większym ryzykiem wystąpienia otyłości w życiu dorosłym. Tak więc ponad 30% otyłych przedszkolaków i prawie 80% otyłych nastolatków ma szansę stać się otyłymi dorosłymi.

Konsekwencje zdrowotne w dorosłym życiu

Skala powiększającego się problem z wagą u dzieci, ma konsekwencje w dorosłym życiu, patrzą na wykres poniżej ilość dzieci cierpiących na choroby cywilizacyjne cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, możemy wnioskować, że za kolejne 10 lat ilość osób młodych obciążonych tym chorobami zwiększy się dwukrotnie. Niestety problemy zdrowotne w dorosłym życiu będą narastały. Po kilkunastu latach cukrzyca pogłębi się, pojawi się miażdżyca. Nieleczone nadciśnienie tętnicze jest bardzo niebezpieczne dla zdrowia. Nie leczone nadciśnienie prowadzi m.in. choroby wieńcowej serca, nadciśnienia tętniczego, zawału serca, udaru, migotania przedsionków, żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej. Często przy wykryciu nadciśnienia można też odkryć inne choroby, jak choroby nerek czy zaburzenia hormonalne a do zawału pozostanie tylko jeden krok. Oprócz chorób układu krążenia konsekwencją otyłości mogą być choroby metaboliczne ‒ cukrzyca typu 2, dyslipidemii, wzrasta również ryzyko chorób nowotworowych, chorób przewodu pokarmowego, m.in.: refluksu żołądkowo-przełykowego, kamicy żółciowej i chorób wątroby, chorób nerek, m.in.: kamicy nerkowej, przewlekłej choroby nerek i przewlekłej obturacyjnej choroby astmy, dny moczanowej powikłań. Układ ruchu, również nie pozostanie bez szwanku, pojawić się mogą m.in.: bóle pleców, choroby zwyrodnieniowej stawów (kolanowych, biodrowych i kręgosłupa) i choroby zapalnej stawów. Depresji oraz zaburzeń emocjonalnych i lękowych, zaburzeń hormonalnych prowadzących do bezpłodności męskiej i żeńskiej. Pamiętajmy, im wcześniej zaczniemy zapobiegać, tym mniejsze konsekwencje poniesie dziecko w dorosłym życiu.

Rozmowa

Niestety często sama chęć pomocy ze strony rodzica nie wystarczy, potrzebujemy też zaangażowania młodego człowieka. Rozrysuj pomiary na kartce i wytłumacz na spokojnie co Cię niepokoi i czym to może grozić. Oczywiście sposób przekazu dostosuj do wieku dziecka. Jeśli zrozumie mały sukces za Tobą. Jeśli jednak dalej nie będzie chciało zmiany, proponuję podeprzeć się autorytetem specjalisty lekarza rodzinnego, dietetyka, niestety często bywa tak, że argumenty rodzica nie docierają do dziecka, a rozmowa i konsultacja z osobą obcą, będzie dla niego bardziej rzetelna.

Ustalcie problem

Najłatwiej zrobić to za pomocą dzienniczka żywieniowego. Przez 7 dni prowadźcie go wspólnie. Zapisujcie dokładnie godziny posiłków, składniki, z których go przyrządziliście, miejsce oraz czas, który dziecko poświęciło na jedzenie. Zapisujcie z godzinami, co wypiło dziecko, bądź przekąsiło w międzyczasie. Ważne będą również godziny, w których wstaje oraz kładzie się spać. Jeśli już macie gotowy dzienniczek sprawdźcie wspólnie kilka najważniejszych zasad komponowania i spożywania posiłków.

Ilość: 4-5 posiłków w ciągu dnia (w tym przypadku każda przekąska lub wypity napój inny niż woda będzie posiłkiem)

Regularność: 3-4 godziny między posiłkami,

Śniadanie: Czy jest zjedzone do 1 godziny po wstaniu.

Jakość: Przeanalizujcie wspólnie składniki, z których zrobiony, był posiłek czy nie zawiera cukru ukrytego pod różną postacią, oleju palmowego, konserwantów i innych polepszaczy smaku. Im krótszy skład, tym lepszy.

Cukier: Ilość cukru spożytego w ciągu dnia również tego zawartego, w których produktach byście się nie spodziewali.

Wartości odżywcze: Ile porcji warzyw i owoców je dziecko w ciągu dnia.

Sen: Czy dziecko się wysypia, ile godzin śpi. Regeneracja jest niezwykle ważna.

Problemy: Czy dziecko ma wahania nastroju, czy czymś się smuci, martwi lub na coś się złości.

Aktywność fizyczna: Spróbujcie dopisać do każdego z dni dzienniczka żywieniowego aktywność fizyczną, która występowała (jazda na rowerze, rolki, spacer, gra w piłkę) lub jej brak: ilość godzin spędzonych na kanapie przed telewizorem, telefonem.

Badania lekarskie: niestety czasami problem jest już na tyle duży, że mogły pojawić się choroby współtowarzyszące, ważne, żeby wykluczyć je już na wstępie. Każda z nich będzie wymagała innego podejścia niż u osoby zdrowej. Jeśli już mamy zaangażowanie dziecka, ważne, żeby od samego początku jego zmiana stylu życia przynosiła efekty, aby dziecko się nie zniechęciło.
Spisanie tych podstawowych czynników, pokaże Wam całościowy obraz problemu.

I co dalej?

Jeśli już macie wszystkie odpowiedzi na poprzednie pytania i niektóre z nich odbiegają od norm, które podałam, warto zacząć wprowadzać stopniowo nowe nawyki żywieniowe, sposób ten sprawdzi się o wiele lepiej w przypadku, jeśli również u Was rodziców taki dzienniczek żywieniowy wygląda w sposób bardzo podobny jak u Waszych pociech, wprowadzić nowe nawyki w całej rodzinie również u dzieci, które nie mają problemu z nadmierną masą ciała. Takie wsparcie będzie pomocne dla dziecka, będzie brało dobry przykład, a dodatkowo cała rodzina zyska zdrowie.
Ilość 4-5 posiłków w ciągu dnia (w tym przypadku każda przekąska lub wypity napój inny niż woda będzie posiłkiem), Jeśli po przeanalizowaniu ilości posiłków spożytych w ciągu dnia okazuje się, że razem z przekąskami i słodzonymi napojami jest ich więcej, ma głównych posiłków: Śniadanie, II Śniadanie, Obiad, Kolacja, na początku spróbujcie wszystkie dodatkowe przekąski umieścić bezpośrednio przy głównym, najlepiej poprzedzającym go posiłku. Taka zmiana dla młodego człowieka nie wyda się aż tak radykalna, jak całkowite wyeliminowanie ulubionych orzeszków, paluszków, cukierków. Jeśli już dziecko zdecyduje się nie podjadać i ograniczymy ilość posiłków tylko do głównych, zacznijcie wprowadzać mniejsze porcje niezdrowych rzeczy, ograniczając je o połowę, aż w końcu do całkowitego wyeliminowania.

Regularność: 3-4 godziny między posiłkami: 

Bardzo ważne, jest, aby zachować odstęp między posiłkami. Nieregularne jedzenia może przyczyniać się do braku uczucia sytości, a co za tym idzie większych i częstszych posiłków.

Śniadanie:

Czy jest zjedzone do 1 godziny po wstaniu. Jeśli w tym przypadku pierwszy posiłek zjadany jest powyżej godziny od przebudzenia się dziecka, ponieważ nie jest ono głodne, należy zacząć od małych porcji, aby powoli przyzwyczajać układ trawienny do rozpoczęcia dnia śniadaniem. Wybrać można ulubione składniki dziecka, mogą być to również orzeszki, słone przekąski, świeżo wyciskany sok. Ważne, aby sukcesywnie zwiększać porcję, aż stanie się pełnowartościowym posiłkiem.

Jakość:

Dzisiejsza jakość pożywienia mocno odbiega od tej sprzed kilku lat. Przeanalizujcie wspólnie składniki, z których przygotowany był posiłek czy nie zawiera cukru ukrytego pod różną postacią, oleju palmowego, konserwantów i innych polepszaczy smaku. Zakupy potraktujcie jako wyzwanie, zabawę w odkrywanie dobrych i złych produktów, które kupujecie. Im krótszy skład, tym lepszy.

Cukier:

Ilość cukru spożytego w ciągu dnia tyczy się nie tylko tego pod postacią słodyczy, słodkich napoi, ale również tego zawartego, w których produktach byście się nie spodziewali. Ogranicz ilość słodkich przekąsek, cukru do herbaty o połowę, niech dziecko przyzwyczai się do nowych warunków, i sukcesywnie wyeliminujcie biały cukier, zamieniając go na miód, słodkie pełnowartościowe słodycze własnej roboty.

Wartości odżywcze:

Ile porcji warzyw i owoców jest w ciągu dnia. Substancje odżywcze i mineralne są niezwykle ważne w okresie wzrostu i dojrzewania, jeśli nasze dziecko nie przepada za owocami lub warzywami, postarajcie się urozmaicać dania, zaczynając od małych porcji, innego sposobu przygotowania, wybierając ich ulubione.

Sen:

Czy dziecko się wysypia, ile godzin śpi. Jeśli chodzi późno spać i nie przesypia wymaganej ilości (patrz. Rys). Jeśli dziecko długo nie może usnąć bądź wstaje bardzo późno, postaraj się powoli przestawiać porę jego spania, zaczynając od 15 minut.

Problemy:

Czy dziecko ma wahania nastroju, czymś się smuci, martwi lub na coś się złości. To kolejny czynnik, który warto przeanalizować. Jeśli dziecko ma problemy, z którymi nie może sobie poradzić, mogą być na tyle poważne, że będzie zajadało stres, przestawało jeść. Dodatkowo będzie to powodowało u niego przewlekły stres, który w długim czasie może odbić się również na jego zdrowiu. Jeśli problemy są na tyle poważne, warto zasięgnąć porady psychologa, pomoże on dziecku przebrnąć przez sytuacje stresowe oraz radzić sobie z emocjami.

Badania lekarskie:
Warto przeanalizować wyniki badań dziecka ze specjalistą, niestety większość chorób rozpoczyna się bezobjawowo, lub objawy nie są na tyle czytelne, aby dostrzec problem od początku.

Aktywność fizyczna:
Dostęp do technologii w dzisiejszych czasach mocno ogranicza jakąkolwiek aktywność u osób młodych. Godziny spędzone na portalach społecznościowych, grach i przeglądaniu internetu, powodują, że aktywność kończy się na przejściu między pokojami. Warto zacząć od wyznaczenia celu 10000 kroków. Aplikacje w telefonie świetnie poradzą sobie w kontrolowaniu targetu dziennego. Idąc dalej w tą stronę, dostępne są na rynku opaski, pulsometr, które będą na bieżąco informować o pokonanym dystansie. Wybierzcie się na rodzinny spacer, dziecko zobaczy, że nie jest zmuszane do aktywności samemu. Otyłość niestety będzie odbijała się również na postawie, sylwetce i mocno obciążała stawy, jeśli dziecko zaczyna skarżyć się na bóle związane z przeciążeniem stawów Warto zasięgnąć porady u specjalisty. Konsultacja z fizjoterapeutą, trenerem pomoże ustalić, co warto wzmocnić, a które stawy zostały już obciążone i jaka aktywność będzie wskazana, aby nie pogłębiać problemu. Warto również wspólnie z dzieckiem poszukać zajęć, które mogą mu się spodobać gra w piłkę nożną, akrobatyka, gimnastyka. Jeśli dziecko polubi sport, będzie chętnie go uprawiało, a dodatkowo samo zrozumie, że nadmierna masa ciała będzie mu przeszkadzała. Również w czasie wolnym warto zadbać o wspólną aktywność fizyczną, rodzinne wycieczki rowerowe, wspólne spacery, sporty wodne staną się wspólną przyjemnością i aktywnością fizyczną zarazem.

Pamiętajcie, jest to kilka głównych problemów, które napotykamy w życiu dzieci z nadwagą bądź otyłością, ważne, żeby zrozumieć problem i podejść do niego kompleksowo. Warto zasięgnąć porady u specjalisty i opracować przemyślany plan działania. Ważne, aby dziecko na tyle ile jest w stanie, zrozumiało jak ważne, jest zadbanie o swoje zdrowie i racjonalne odżywianie. Tylko kompleksowe podejście do problemu jest gwarancją sukcesu.